Indice alfabético
- Ramón María Aller Ulloa
- José Alonso López y Nobal
- Juan Alonso López y Nobal
- Salustio Alvarado Fernández
- Marceliano Álvarez Muñiz
- Ángeles Alvariño González
- Emilio Anadón Frutos
- Eloy Luis André
- Jesús Andreu Lázaro
- Buenaventura Andreu Morera
- José María Andrey y Sierra
- Andrés Antelo Lamas
- Rafael Areses Vidal
- Anselmo Arias Teixeiro
- Antonio Arias Teixeiro
- Pedro Alejandro Auber e Fondniare
- José María Baleato
- Ángel Baltar Cortés
- Ramón Baltar Domínguez
- Antonio Baltar Domínguez
- Manuel Baraja Fernández
- Juan Barcia Caballero
- Juan José Barcia Goyanes
- Charles Eugène Barrois
- José Luis Barros Malvar
- Tomás Batuecas Marugán
- Francisco Bellot Rodríguez
- Ricardo Bernárdez
- Fermín Bescansa Casares
- Luis Blanco Rivero
- Ramón Blanco y Pérez del Camino
- José Boado y Castro
- Baltasar Manuel Boldo Tuced
- Ignacio Bolívar y Urrutia
- Patricio Borobio Díaz
- Celia Brañas Fernández
- Gonzalo Brañas Fernández
- Antonio Brunet y Talleda
- Odón de Buen y del Cos
- Eusebio Bueno Martínez
- Manuel Cabaleiro Goás
- Ernesto Caballero y Bellido
- Rafael Cadórniga Carro
- Laureano Calderón Arana
- Fernando Calvet Prats
- Juan Bautista Camiña
- Domingo Antonio Camiña Fortes
- Jesús Carballo Taboada
- Santiago Carro García
- Roque Carús Falcón
- Antonio Casares Gil
- José Casares Gil
- Antonio Casares Rodríguez
- Fermín Casares y Bescansa
- Pedro de Castro
- Santiago Castroviejo Bolibar
- Pedro Antonio Cerviño Núñez
- Eduardo Chao Fernández
- José María Chao Rodríguez
- Aniceto Charro Arias
- Ángel Cobián Areal
- José Carlos Colmeiro Laforet
- Miguel Colmeiro y Penido
- Andrés Avelino Comerma y Batalla
- Francisco Cónsul Jove y Tineo
- José Andrés Cornide Saavedra y Folgueira
- Antonio Correa Fernández
- Pedro Couceiro Corral
- Luis Crespí Jaume
- Mariano Cubí y Soler
- José Deulofeu y Poch
- Modesto Domínguez Hervella
- Juan Donapetry Iribarnegaray
- Juan Jacobo Durán Loriga
- Armando Durán Miranda
- Mauricio Echandi Montalvo
- Antonio Eleizegui López
- Ricardo Escauriaza del Valle
- Rafael Estrada Arnaiz
- Félix Domingo Estrada Catoira
- Joaquín Ezquerra del Bayo
- Benito Jerónimo Feijoo Montenegro
- Valeriano Fernández Bacorell
- Manuel Rufo Fernández Carballido
- Elisa Fernanda Mª del Carmen Fernández de la Vega y Lombán
- Jimena Mª Francisca Emilia Fernández de la Vega y Lombán
- José Ramón Fernández de Luanco y del Riego
- Ignacio Fernández Flórez Reguera
- Cesáreo Fernández Losada
- Manuel Jacobo Fernández Mariño
- José Fernández Martínez
- Bibiano Fernández Osorio-Tafall
- Gustavo Fernández Rodríguez Bastos y Harizmendi
- Gabriel Fernández Taboada
- Domingo Fontán Rodríguez
- Ramón Fontenla Maristany
- Emilio Fraga Lago
- Francisco Freire Barreiro
- Gonzalo Gallas Novas
- Cruz Gallástegui Unamuno
- Heliodoro Gallego Armesto
- Abelardo Gallego Canel
- Fausto Garagarza y Dugiols
- Fernando Garcia Arenal
- Víctor García Ferreiro
- Antonio García Maceira
- Pío García Novoa
- Antonio García Varela
- José María García-Blanco Oyarzábal
- Eustaquio (Antonio Félix) Giannini Bentallol
- Miguel Gil Casares
- José María Gil Rey
- Francisco Giral González
- Pedro Gómez de Bedoya y Paredes
- Manuel Gómez Larrañeta
- Mariano Gómez Ulla
- Manuel Gómez-Durán Martínez
- Vicente González Canales
- Jaime González Carreró
- José González López
- José González Olivares
- Juan de Dios González Pizarro
- Joseph González Salgado
- Claudio González Zúñiga
- José Goyanes Álvarez
- José Goyanes Capdevila
- Vicente Goyanes Cedrón
- Mariano de la Paz Graells Agüera
- Albert (Albert I, Príncipe de Mónaco) Grimaldi
- Vicente Guarnerio Gómez
- Francisco Guitián Ojea
- Leopoldo Hernández Robredo
- Primitivo Hernández Sampelayo
- José María Hernansáez y Moscoso
- Enrique Hervada García-Sampedro
- Ragnar Hult
- Alexander von Humboldt
- Carlos Ibañez y Varela
- Santiago de la Iglesia Santos
- Francisco Iglesias Brage
- Luis Iglesias Iglesias
- Luis Iglesias Pardo
- Emigdio Iglesias Somoza
- Gerardo Jeremías Devesa
- Ángel Jorge Echeverri
- Jorge Juan y Santacilia
- Ángel Laborde Navarro
- Johan Martin Christian Lange
- Bernardo Lecocq Honesy
- Carlos Lemaur
- Juan Lembeye y Lartaud
- Octavio Lois Amado
- Juan Lojo Batalla
- Antonio López de Guadalupe
- Jacobo López Elizagaray
- Manuel López Enríquez
- Víctor López Seoane
- Juan López Soler
- Juan López Suárez
- Dionisio Macarte y Díaz
- Gerónimo Macho Velado
- Ramón Margalef López
- Tomás Mariño Pardo
- Juan Martín Sauras
- Antonio Martínez de la Riva
- Ángel Martínez de la Riva Vilar
- Domingo Martínez de Presa
- Manuel Martínez-Risco
- Baltasar Merino Román
- Manuel Eugenio Merino Simón
- Faustino Miranda González
- Ricardo Montequi y Díaz de la Plaza
- Saturnino Montojo y Díaz
- Olga Moreiras Tuni
- Evaristo Antonio Mosquera Quiroga
- Francisco Antonio Mourelle de la Rúa
- Manuel Muñoz Taboadela
- José María Navaz y Sanz
- Francisco de Neira
- João da Nova
- Antonio Novo Campelo
- Domingo Antonio de Nóvoa Gándara y Feijoo
- Roberto Nóvoa Santos
- Miguel Odriozola Pietas
- Ramón Otero Acuña
- Enrique Otero Aenlle
- Xosé Otero Espasandín
- Fernando Oxea
- Timoteo O´Scanlan
- Emilia Pardo Bazán
- Isidro Parga Pondal
- Jacobo María de Parga y Puga
- Ubaldo Pasarón y Lastra
- Patricio María Paz y Membiela
- Ángel Pedreira Labadía
- Pedro Pena y Pérez
- Ramón Pérez Costales
- José Pérez López-Villamil
- Severino Pérez y Vázquez
- Gerónimo Piñeiro de las Casas
- Manuel Piñeiro Herba
- Eugenio Piñerúa Álvarez
- José Planellas Giralt
- Francisco Ponte y Blanco
- Antonio Posse Roybanes
- Pedro Andrés Pourret
- Casiano de Prado y Vallo
- Esteban Quet y Puigvert
- José Quiroga Méndez
- Marcelino Ramírez García
- Benito Regueiro Varela
- Ignacio Ribas Marqués
- Tomás Rico Jimeno
- Eduardo del Río y Lara
- Francisco de los Ríos Naceiro
- Cándido Ríos Rial
- Arturo Rivas Castro
- Antonio Rodríguez Darriba
- Carlos Rodríguez Baltar
- Juan Antonio Rodríguez Bustillo
- Alejandro Rodríguez Cadarso
- José Rodríguez Carracido
- José Rodríguez González
- José Rodríguez Martínez
- José Rodriguez Mourelo
- Juan Rodríguez Sardiña
- Luis Rodríguez Seoane
- Juan Rof Carballo
- Juan Rof Codina
- Francisco Romero Blanco
- José María Romero Fernández de Landa
- Francisco Romero Molezún
- Ramón Rúa Figueroa
- Ángela Ruiz Robles
- Ramón Dionisio de la Sagra y Peris
- Francisco Sánchez
- Julián Sánchez Bort
- Timoteo Sánchez Freire
- Gumersindo Sánchez Guisande
- Fernando Sande y Lago
- Frei Martín Sarmiento
- Pedro Sarmiento de Gamboa
- Camille François Sauvageau
- Guillermo Schulz
- Francisco de Seijas y Lobera
- Josep Joan Vicente del Seixo
- Antonio Sierra Forniés
- César Sobrado Maestro
- Juan Sobreira y Salgado
- Ramón Sobrino Buhigas
- Benito Ángel Dionisio Sotelo y Rivas
- Juan Suárez Casas
- Enrique Suárez Couto
- Julián Francisco Suárez Freire
- Paulino Suárez Suárez
- Francisco Sueiras
- Nicolás Taboada y Leal
- Maximino Teijeiro Fernández
- Joan Texidor i Cos
- Pedro Urquijo Landaluce
- Joaquín Vaamonde Rodríguez
- Lope Valcárcel Vargas
- Antonio Valenzuela Ozores
- Ramón Varela de la Iglesia
- Teodoro Varela de la Iglesia
- José Varela de Montes
- Juan Varela Gil
- Gregorio Varela Mosquera
- Manuel Varela Radío
- Ángel Varela Santos
- José Varela y Ulloa
- Ricardo Varela y Varela
- Vicente Vázquez Queipo
- José Francisco Vendrell de Pedralbes i Estaper del Mas
- Ramón Verea García
- Enrique Vidal Abascal
- Ernesto Viéitez Cortizo
- Xosé Luis Vila Jato
- Antonio Vila Nadal
- Cipriano Vimercati Benítez
- Leoncio Virgós Guillén
- Heinrich Moritz Willkomm
- María Josefa Wonenburger Planells
- Isabel Zendal Gómez
Disciplinas científicas
- ./ Mariña
- ./ Matemáticas
- ./ Enxeñería
- ./ Botánica
- ./ Cartografía
- ./ Agronomía
- ./ Bioloxía
- ./ Química
- ./ Astronomía
- ./ Xeoloxía
- ./ Minas
- ./ Medicina
- ./ Xenética
- ./ Coleccións
- ./ Psiquiatría
- ./ Anatomía
- ./ Nautica
- ./ Cosmografía
- ./ Microbioloxía
- ./ Histoloxía
- ./ Ensino
- ./ Divulgación científica
- ./ Ciencias Experimentais
- ./ Filosofía
- ./ Hidroloxía
- ./ Medicina
- ./ Xinecoloxía
- ./ Veterinaria
- ./ Zootecnia
- ./ Bromatoloxía
- ./ Hixiene
- ./ Mecánica
- ./ Espeleoloxía
- ./ Paleontoloxía
- ./ Zooloxía
- ./ Radioloxía
- ./ Xeografía
- ./ Agricultura
- ./ Ciencias Naturais
- ./ Farmacia
- ./ Viticultura
- ./ Navegación
- ./ Física
- ./ Aeronaútica
- ./ Técnica
- ./ Armas
- ./ Oftalmoloxía
- ./ Parasitoloxía
- ./ Mineraloxía
- ./ Farmacaloxía
- ./ Ornitoloxía
- ./ Entomoloxía
- ./ Expedicións
- ./ Bioquímica
- ./ Dermatoloxía
- ./ Ecoloxía
- ./ Avicultura
- ./ Pediatría
- ./ Micrografía
- ./ Anestesia
- ./ Oceanografía
- ./ Fisioloxía
- ./ Moluscos
- ./ Cálculo
- ./ Nutrición
- ./ Meteoroloxía
- ./ Psicoloxía experimental
- ./ Edafoloxía
- ./ Enxeñería de montes
- ./ Fisioloxía vexetal
- ./ Bioloxía mariña
- ./ Ficoloxía
- ./ Limnoloxía
- ./ Tecnoloxía
- ./ Cirurxía
- ./ Antropoloxía
José Andrés Cornide Saavedra y Folgueira
O exemplo de intelectual ilustrado, logros e limitacións
comparte esta páxina:Ámbitos de ocupación:
Autor/a da biografía:
- Xosé A. Fraga Vázquez
- Data de alta: 25/05/2012
Extras de José Andrés Cornide Saavedra y Folgueira:
Memoria sobre la pesca de la sardina
Memoria sobre las minas de Galicia
Ensayo de una historia de los peces
Ensayo de una descripción física de España
Extras sobre José Andrés Cornide Saavedra y Folgueira:
Galeria


Como citar esta páxina:
- Xosé A. Fraga Vázquez ([2012], “José Andrés Cornide Saavedra y Folgueira”, en Álbum da Ciencia. Culturagalega.org. Consello da Cultura Galega. [lectura: 05/12/2023] [URL: http://www.culturagalega.org/
albumdaciencia/detalle.php?id=290
Intelectual ilustrado
Considerado como o prototipo do home da Ilustración, a súa figura é un magnífico exemplo dos afáns e logros dos ilustrados e, tamén, das súas limitacións. Foi persoa culta e interesada polas ideas innovadoras, en contacto coas persoas e institucións renovadoras do saber, preocupado pola ciencia, economía, historia, o dereito e a literatura e comprometido con iniciativas modernizadoras. Mais tamén, conservador no político, relixioso e económico. Un home sempre pegado ao poder e nunca disposto á denuncia directa dos excesos do sistema, e atento á defensa dos intereses do seu grupo social privilexiado.
Non nos debe sorprender que todos eses elementos estean presentes nun “ilustrado exemplar”, xa que a Ilustración en España e en Galicia foi, en relación co movemento europeo, un fenómeno anacrónico e moderado. Chegou máis tarde e careceu do peso crítico que o caracterizou por outras terras, lonxe do rebelde “Sapere audere!” (atreverse a saber) de Inmanuel Kant. Cornide, e as outras dúas grandes figuras da ilustración en Galicia, Feixoo e Sarmiento, contribuíron á difusión de novas ideas e a creación de institucións para o coñecemento, mais a ausencia de crítica aos poderes establecidos e a defensa dos privilexios, contradicía e limitaba o efecto das novidades propostas.
O impulso de novas institucións de coñecemento
No ámbito institucional salienta a súa participación na Academia de Agricultura e no Consulado, ambas na Coruña, cidade que se atopaba en pleno proceso de cambio modernizador (Vigo Trasancos, 2007). Cornide foi peza básica na vida da Academia nos dez anos que funcionou (1765-1774). Constituíse pola iniciativa particular, un ano antes que a famosa Sociedad Bascongada. O seu obxectivo era investigar as causas da decadencia da agricultura galega. Os académicos representaban aos grupos sociais de maiores intereses agrarios da sociedade coruñesa.
Na práctica, o reformismo da Academia se concretaba nun intento de desenvolvemento agrario que non modificara a situación social existente, a xerarquía establecida. Atribuía a decadencia agraria á grande extensión dos terreos sen traballar, á división da propiedade e á escasa produtividade. Cornide asumiría ese enfoque reformista, que propuña a racionalización da produción e a mellora da situación dos sectores populares.
Tamén participou noutro importante establecemento ilustrado, o Consulado Marítimo y Terrestre, que naceu en 1785 e mantivo a súa actividade ata 1833, se ben desde 1830 as súas funcións foron asumidas pola Junta de Comercio. Xurdiu por iniciativa estatal, no ámbito das chamadas sociedades de Fomento, directamente relacionado coa apertura do comercio coas Indias en 1778. A Coruña foi un dos 13 peiraos que accedeu a ese comercio, o que permitiu establecer o Consulado, que en realidade tiña o carácter de galego, pois a súa xurisdición abranguía todo o litoral do país. A composición estaba limitada a xente de significativos medios económicos, propietarios, comerciantes, mercadores, fabricantes e navieiros. De feito, o Consulado vai ser unha institución representativa dos intereses dalgúns ilustrados e dunha burguesía con aspiracións (Dopico, 1978). Sánchez Rodríguez de Castro (1992) explícanos a atención prestada no Consulado á Agricultura práctica, Comercio, Náutica e Debuxo. Desa actividade interésanos o seu labor formativo nas disciplinas científicas. Nese ámbito, o Consulado creou as Escolas Técnicas especializadas en Náutica e Debuxo, que mesmo continuaron funcionando coa extinción do establecemento.
O plano de estudos inicial abranguía Aritmética inferior, Cosmografía, Astronomía, Xeografía, Arte de Navegar, Trigonometría plana e esférica e Levantamento de planos. En 1812 hai un novo plano de estudos, que amplía os contidos matemáticos e físicos: incrementase a Álxebra, introdúcense Seccións cónicas, Cálculo infinitesimal, diferencial e integral, Estática e Dinámica, Hidrostática, Hidráulica e Óptica. Os estudos se completaban cun curso de prácticas de navegación. O Consulado recollía novidades como a instauración de exames públicos, asistencia a clase, obriga de libros de texto, que estaban escritos en castelán (non en latín) e actualizados cientificamente, e o carácter práctico do ensino. Os libros de texto eran bastante semellantes aos utilizados nas Academias de Gardas Mariñas, amosando a influencia militar nos estudios náuticos da época (Fraga, 1997).
Obra científica
A obra de Cornide é moi ampla, variada e fica pendente dun estudo axeitado. Grande parte dela permanece en forma de manuscritos conservados na Academia da Historia (Madrid), no Arquivo do Reino de Galicia (A Coruña), na Biblioteca do Consulado (A Coruña) e noutras institucións. Sobre temas científicos salientan os traballos relativos aos peixes e á pesca, e os informes sobre minas. Tamén destacou nos estudos xeográficos (Capel & Urteaga, 1983).
A atención á pesca forma parte lóxica do interese de importantes sectores económicos do país. A explotación da riqueza non estaba exenta de problemas e polémicas (Urteaga, 1987). Salientaban o das artes a empregar, o estanco do sal, as vedas, a conservación do equilibrio natural, etc., cuestións que adoitaban agachar unha loita de intereses.
Polo que afecta á sardiña, José Cornide recolleu información sobre o tema da “habitación”, hábitos de alimentación e vida dese peixe en Memoria sobre la pesca de la sardina en las costas de Galicia (Cornide, 1774). Coidaba que era unha especie de paso, que acudía ás rías polo alimento. Esa opinión, que acadou amplo eco nos anos seguintes, tiña fondas consecuencias económicas e sociais. Se a sardiña era unha especie de paso polas costas galegas non tiña sentido coidar a intensidade da pesca e procedía explotar o recurso ao máximo, pois non se poñería en perigo a súa existencia. Pola contra, se a especie era sedentaria, supúñase que un esforzo de pesca excesivo e indiscriminado podería afectar ao seu futuro, sendo preciso delimitar unha veda e, mesmo, as artes a utilizar. Canto a incorporación da arte da xávega na pesca galega maniféstase oposto, por entender que afectaba ao equilibrio natural e ás posibilidades de novas explotacións. Quizás detrás desta actitude “conservacionista” agachábase unha defensa do status quo e dos privilexios das clases dominantes.
O Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de las costas de Galicia, arreglado al sistema del caballero Linneo (Cornide, 1788) supón un cambio notable con relación ao anterior traballo, pois Cornide xa puidera consultar obras importantes de Ictioloxía, como a de Artedi, Gouan e o Systema Naturae de Linneo. O resultado foi o primeiro tratado descritivo xeral da zooloxía mariña no Estado español. Compara os esquemas de clasificación de Linneo, Artedi e Gouan e ofrece descricións da vida mariña en Galicia.
Sobre a riqueza mineira do país escribiu a Memoria sobre las minas de Galicia y otras producciones de minerales (Cornide, 1783). Tamén realizou numerosas viaxes, que lle permitiron acadar notable información (Cebrián Fernández,& Abascal Palazón, 2009). Xogou un papel relevante no estímulo dos traballos científicos doutros ilustrados galegos. Así, por exemplo, foi protector de Juan Sobreira y Salgado (1746–1805), autor dun Ensayo para la Historia General Botánica de Galicia que ficou como manuscrito (Pensado &Axeitos, 1983).
Bibliografía:
Fontes Documentais:
CORNIDE Y SAAVEDRA, J (1783): Memoria sobre las minas de Galicia y otras producciones de minerales, Manuscrito depositado na Real Academia de la Historia-Madrid. Editado pola Cámara Oficial Minera de Galicia en 2006.
Fontes impresas:
CORNIDE Y SAAVEDRA, J. (1774): Memoria sobre la pesca de la sardina en las costas de Galicia, Madrid: Joachin Ibarra.
CORNIDE Y SAAVEDRA, J. (1788): Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de las costas de Galicia, arreglado al sistema del caballero Linneo, Madrid: Benito Cano.
CORNIDE Y SAAVEDRA, J. (1803): Ensayo de una descripción física de España, Madrid: Imprenta de Sancha. Editado en 1983, en Barcelona: Universitat.
Bibliografía secundaria:
CAPEL, H. & URTEAGA, L. (1983): Introducción. Jose Cornide y su descripción física de España, Ensayo de una descripción física de España, Cornide, J., Barcelona: Universitat; pp 7-51.
CEBRIAN FERNANDEZ, R. & ABASCAL PALAZÓN, J. M. (2009): Los viajes de José Cornide por España y Portugal de 1754 a 1801, Madrid: Real Academia de la Historia.
DOPICO, F. (1978): A Ilustración e a sociedade galega, Vigo: Ed. Galaxia.
FORT, C. R. (1868): Discurso en elogio de Don José Cornide de Saavedra, Secretario que fué de la Real Academia de la Historia, leído en la Junta Pública que celebró este Cuerpo á 7 de Junio de 1868, Madrid: Impr. de José Rodríguez
FRAGA, X. A. (1997): Efectos en Galicia da renovación científica promovida por Sarmiento e outros ilustrados. A constitución da Academia de Gardas Mariñas e dos Colexios prácticos, O Padre Sarmiento e o seu tempo. Actas do Congreso, Santiago: Consello da Cultura Galega, Universidade de Santiago; T II: 405-425.
GIL MERINO, A. (1992): La vida y obra de Don José Cornide Saavedra (breve biografía), La Coruña: Galicia Editorial.
LÓPEZ GÓMEZ, P. (1997): José Cornide, el coruñés ilustrado, A Coruña: Vía Láctea Editorial, Ayuntamiento de La Coruña.
MARTÍNEZ-BARBEITO Y MORÁS, C. (1965): Evocación de José Cornide, La Coruña: Impr. Moret.
PENSADO, J.L. &AXEITOS, X.L. (1983): Cartas del Padre Sobreira a Gómez de Ortega y Cornide, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro.
SÁNCHEZ RODRÍGUEZ DE CASTRO, M. C. (1992): El Real Consulado de La Coruña: impulsor de la Ilustración (1785-1833), Sada-A Coruña: Edcións do Castro.
URTEAGA, L. (1987): La tierra esquilmada, Madrid: Serbal, CSIC.
VIGO TRASANCOS, A. (2007): A Coruña y el siglo de las luces: la construcción de una ciudad de comercio (1700-1808), Santiago: Universidade de Santiago, Universidade da Coruña.